Ο γάλλος σκηνοθέτης Ζαν Ρενουάρ (Jean Renoir) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους και επιδραστικότερους κινηματογραφιστές του 20ου αιώνα. Ο Όρσον Γουέλς τον είχε ως «τον σημαντικότερο όλων των σκηνοθετών» και είχε γράψει «ένας Ρενουάρ στο λευκό πανί είναι όπως μια Ρολς Ρόις στο γκαράζ». Η κριτική του αναγνωρίζει ότι έφερε μια ανάλαφρη γραφή στο σινεμά, παρότι μιλούσε για τα σοβαρότερα ζητήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα και απασχολούσαν την εποχή του: τον έρωτα, το θάνατο, τη διαφθορά, τον ξεπεσμό της μπουρζουαζίας, τον πόλεμο και τη φτώχεια.
Ήταν ο πρώτος σκηνοθέτης που αποκλήθηκε «δημιουργός» (auter). Χαρακτηριστικά του έργου του είναι η εκπληκτική οργάνωση της εικόνας, η λεπτή ειρωνεία, η κοινωνική ανάλυση, τα μεγάλα κυκλικά τράβελινγκ που διερευνούν εξαντλητικά το χώρο και οι διπλές εστιάσεις που εναλλάσσουν σε βάθος πεδίου τους χαρακτήρες και τις αντιδράσεις τους.
Η στρατιωτική θητεία και η ανακάλυψη του κινηματογράφου
Ο Ζαν Ρενουάρ γεννήθηκε στο Παρίσι στις 15 Σεπτεμβρίου 1894 και ήταν ο δεύτερος γιος του φημισμένου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου Πιερ-Ογκίστ Ρενουάρ (1841-1919). Μεγάλωσε σ’ ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούσε η τέχνη, ανάμεσα σε ζωγράφους και τα μοντέλα τους, και πέρασε μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία. Το 1913 πήρε δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο του Αιξ-αν-Προβάνς, γράφοντας παράλληλα ποίηση. Τίποτα όμως δεν προμήνυε ότι θα ασχοληθεί με τον κινηματογράφο, που εκείνη την περίοδο έκανε τα πρώτα του βήματα.
Μετά την αποφοίτησή του κατατάχθηκε στο ιππικό για ν’ ακολουθήσει στρατιωτική σταδιοδρομία. Στη διάρκεια του A’ Παγκοσμίου Πολέμου, τραυματίστηκε στο πόδι και στη διάρκεια της ανάρρωσής του περνούσε τον καιρό του σε κινηματογραφικές αίθουσες του Παρισιού, παρακολουθώντας ταινίες του Τσάρλι Τσάπλιν, του Ντέιβιντ Γκρίφιθ, του Έριχ φον Στροχάιμ και των άλλων σπουδαίων σκηνοθετών της εποχής του. Μετά την ανάρρωσή του κατετάγη στην αεροπορία και όταν τελείωσε ο πόλεμος έφερε τον βαθμό του σμηναγού.
Χωρίς να έχει αποφασίσει για τη σταδιοδρομία του, σπούδασε κεραμεική στη Νίκαια (Νις), όπου είχε εγκατασταθεί η οικογένειά του. Το 1920 νυμφεύτηκε ένα από τα μοντέλα του πατέρα του, την πανέμορφη Κατρίν Εσλίνγκ (1900-1979), η οποία έπαιξε κομβικό ρόλο στα πρώτα του βήματα στον κινηματογράφο.
Ίσως από ζήλια, αποφάσισε να την κάνει πρωταγωνίστρια των πρώτων του ταινιών, εγκαταλείποντας το σχέδιό του ν’ ανοίξει ένα εργοστάσιο κεραμεικής. Πιο σημαντική στιγμή στη συνεργασία τους ήταν η «Νανά», μια ακριβή διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Εμίλ Ζολά, μια ταινία που θεωρείται ως η καλύτερη της βωβής περιόδου του.
Στη συνέχεια πειραματίστηκε με ταινίες μικρού μήκους, όπως το ονειρικό «Το Κοριτσάκι με τα Σπίρτα» (1928), βασισμένο στο ομώνυμο παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Οι ταινίες αυτής της περιόδου δεν είχαν εμπορική επιτυχία και ο Ρενουάρ και οι χρηματοδότες του σχεδόν καταστράφηκαν.
Τα πρώτα δείγματα γραφής ενός σπουδαίου κινηματογραφιστή
Με την ταινία «Η Σκύλα» («La Chienne», 1931), διασκευή ενός χιουμοριστικού μυθιστορήματος του Ζορζ ντε λα Φουσαρντιέρ, ο Ζαν Ρενουάρ δίνει τα πρώτα δείγματα γραφής ενός σπουδαίου κινηματογραφιστή.
Ωστόσο, θα δημιουργηθούν σημαντικά προβλήματα, καθώς αφενός η αντικατάσταση της συζύγου του από άλλη ηθοποιό θα επιβαρύνει μέχρι διαζυγίου τη σχέση τους, ενώ και οι παραγωγοί της ταινίας θα αλλάξουν το τελικό μοντάζ, για ν’ απαλύνουν την τολμηρότητα του φιλμ. Μετά τον χωρισμό του θα συζήσει με τη μοντέρ του Μαργκερίτ Ουλέ (1906-1987), η οποία μετά το τέλος της σχέσης τους το 1939 θα κρατήσει το επώνυμό του.
Το 1932 γύρισε το ατμοσφαιρικό φιλμ «Νύχτα στο σταυροδρόμι» («La Nuit Du Carrefour», 1932), που αποτελεί την πρώτη μεταφορά αστυνομικού μυθιστορήματος του Ζορζ Σιμενόν στη μεγάλη οθόνη και το 1934 τη «Μαντάμ Μποβαρύ» («Madame Bovary»), βασισμένη στο κλασικό μυθιστόρημα του Φλομπέρ. Το 1936 παρουσίασε «Το έγκλημα του αξιότιμου Λανζ» («Le crime de Μ. Lange»), όπου διαφαίνονται τα πρώτα σημάδια πολιτικής ευαισθητοποίησης του, στην εποχή της ραγδαίας ανόδου του φασισμού.
Οι μεγάλες δημιουργίες
Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1930 ο Ζαν Ρενουάρ γύρισε μερικές από τις πιο σημαντικές ταινίες του. «Η μεγάλη χίμαιρα» («La Grande Illusion», 1937), μία συγκινητική ιστορία με αιχμάλωτους στρατιώτες του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ο τίτλος παραπέμπει στη χιμαιρική ελπίδα που αναπτύχθηκε στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου ότι είναι δυνατόν να σπάσουν οι ταξικοί φραγμοί και ν’ αναπτυχθεί μια συντροφικότητα μεταξύ των ανθρώπων.
Ακολούθησε το 1938 «Το ανθρώπινο κτήνος» («La bete humaine»), μια θαυμάσια, ελεύθερη διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Εμίλ Ζολά και το 1939 «Ο κανόνας του παιχνιδιού» («La regie du jeu») ένα «εύθυμο δράμα», όπως το χαρακτήριζε. Ο τίτλος παραπέμπει στα «κατά συνθήκην ψεύδη» της αστικής τάξης που είναι υποχρεωμένη να τηρεί κάποιους υποκριτικούς κανόνες καλής συμπεριφοράς.
Η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από μια βαριεστημένη σύζυγο που κατά τη διάρκεια μιας οικογενειακής γιορτής ετοιμάζεται να το «σκάσει» με έναν φλογερό αεροπόρο. Η ταινία συνάντησε την αδιαφορία του κοινού, ίσως επειδή πετσοκόφτηκε από τη λογοκρισία, αλλά σήμερα θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα του κινηματογράφου. Έγινε το ευαγγέλιο για μια γενιά σκηνοθετών και «αποτελεί το σύμβολο της πίστεως κάθε σινεφίλ», σύμφωνα με τον Φρανσουά Τριφό.
Η αμερικανική περίοδος
Στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν οι Ναζί είχαν εισβάλει στη Γαλλία το 1940, ο Ζαν Ρενουάρ, όπως και πολλοί φίλοι του, πήγε στο Χόλιγουντ και συνέχισε εκεί την καριέρα του. Η αμερικανική του περίοδος περιλαμβάνει ταινίες διαφορετικής αξίας, που απομακρύνονται από το προηγούμενο ύφος του: «Ο τραγικός βάλτος» («Swamp Water», 1941), «Σκλάβοι της γης» («The Southerner», 1945), «Το ημερολόγιο μιας καμαριέρας» («Diary of a Chambermaid», 1946), «Στην άβυσσο τού πάθους» («The Woman on the Beach,1947).
Το 1951 γύρισε την πρώτη του έγχρωμη ταινία, «Το Ποτάμι» («The River») στην Ινδία. To 1944, αφού χώρισε, παντρεύτηκε την Ντιντό Φρέιρε, κόρη του Βραζιλιάνου σκηνοθέτη Αλμπέρτο Καβαλκάντι.
Η επιστροφή στην Ευρώπη
Ο Ζαν Ρενουάρ επέστρεψε στην Ευρώπη, μέσω Ιταλίας, όπου γύρισε την ταινία «Η χρυσή άμαξα» («Le carrosse d’or», 1952). Ταινία λαμπρή, που συνδυάζει το ταλέντο τόσο ενός ζωγράφου όσο κι ενός δραματουργού και δείχνει την αγάπη του Ρενουάρ για τους ηθοποιούς και το επάγγελμά τους. Συχνά ερμήνευε ρόλους στις δικές του ταινίες κι επέτρεπε στους ηθοποιούς του μεγάλη πρωτοβουλία.
Στη συνέχεια, γύρισε τις ταινίες «Καν Καν» (French-Cancan, 1955) αναπλάθοντας με τρόπο υπέροχο τη Μονμάρτρη του 18ου αιώνα, και «Η Έλενα και οι άντρες» («Elena et les homnnes», 1956), που εκτυλίσσεται στο τέλος του 19ου αιώνα με πρωταγωνίστρια τη λαμπερή Ίνγκριντ Μπέργκμαν.
Τα τελευταία του έργα, από τη δεκαετία του 1960, όπως και οι ταινίες που γύρισε για την τηλεόραση, δεν επιτυγχάνουν την ίδια ομορφιά. Μεταξύ των πολυάριθμων τιμητικών διακρίσεων που απέσπασε κατά τη διάρκεια της ζωής του, ξεχωρίζει το Όσκαρ για την προσφορά του στην κινηματογραφική τέχνη (1975).
Εκτός από την πολύχρονη ενασχόλησή του με τον κινηματογράφο, ο Ζαν Ρενουάρ έγραψε το θεατρικό έργο «Orvet», που πρωτοανέβηκε το 1955 στο Παρίσι, το μυθιστόρημα «Les cahiers du capitaine Georges» («Τα τετράδια τού λοχαγού Ζoρζ», 1966) και το ανεκτίμητο βιβλίο απομνημονευμάτων για τον πατέρα του ««Renoir» (1962).
Ο Ζαν Ρενουάρ πέθανε στις 12 Φεβρουαρίου 1979 από καρδιακή προσβολή στο Μπέβερλι Χιλς της Καλιφόρνιας, σε ηλικία 84 ετών. Η σορός του μεταφέρθηκε στη Γαλλία κι εναποτέθηκε στον οικογενειακό τάφο των Ρενουάρ στο κοιμητήριο του Εσουά της Καμπανίας.
Πηγή: www.sansimera.gr