Το Δωδεκαήμερο αποτελεί την περίοδο των ημερών από τα Χριστούγεννα έως τα Θεοφάνια, κατά τη διάρκεια του οποίου έθιμα ειδωλολατρικά συναντώνται με χριστιανικά, ορίζοντας τη μετάβαση από τον χειμώνα προς την άνοιξη. Ο σκοπός των εθίμων αυτών είναι τριπλός:
1. Να χαρούν οι άνθρωποι το πέρασμα από τον κακό καιρό του χειμώνα στο φως και την καλοκαιρία της άνοιξης, πράγμα που επιτυγχάνεται με τις πρασινάδες και το χριστουγεννιάτικο δέντρο, τα φώτα, το αναμμένο τζάκι, την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων με τον αγιασμό των υδάτων τα Φώτα.
2. Να εξασφαλίσουν ευημερία για τη νέα χρονιά. Για τον λόγο αυτόν, γνώρισμα των ημερών αυτών είναι οι αγερμοί (κάλαντα) από μικρούς και μεγάλους, τα δώρα, η βασιλόπιτα, τα γλυκά, το σπάσιμο του ροδιού και άλλα –πρωτοχρονιάτικα κυρίως– έθιμα.
3. Να τονώσουν το θρησκευτικό συναίσθημα, αλλά και τους δεσμούς και τη συνοχή της οικογένειας, κάτι που πραγματώνεται μέσα από τις Ακολουθίες των Χριστουγέννων και των Φώτων, αλλά και με τις συγκεντρώσεις της οικογένειας γύρω από το γιορτινό τραπέζι, καθώς και με έθιμα, όπως η βασιλόπιτα, το χριστόψωμο κ.λπ.
Η Φανή Καλοκαιρινού, επιστημονική διευθύντρια Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, μάς παρουσιάζει τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στη Θεσσαλία.
Χριστούγεννα
Τα Χριστούγεννα αποτελούν οικογενειακή γιορτή, που συγκεντρώνει τα μέλη της οικογένειας γύρω από το κοινό τραπέζι, όπου θα κόψουν το χριστόψωμο, στολισμένο με καρύδια και σχέδια από ζυμάρι. Στη Θεσσαλία, τα Χριστούγεννα, μαγείρευαν σαρμάδες με λάχανο και κρέας χοιρινό, τηγανιά ή συνοδευμένο με σέλινο και πράσο, ενώ σε άλλες περιοχές έσφαζαν κότα και έφτιαχναν σούπα. Σε χωριά που εξέτρεφαν γουρούνι και έκαναν γουρουνοχαρά, οι νοικοκυρές έφτιαχναν και πατσά. Οι πρόσφυγες από το Καβακλί ως κύριο χριστουγεννιάτικο φαγητό είχαν την καρβαβίτσα, που γινόταν με τα εντόσθια και το παχύ έντερο του γουρουνιού. Η γαλοπούλα είναι νεότερη συνήθεια στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Καλικάντζαροι – Χριστόξυλο – Πάντρεμα της φωτιάς – Δέντρο της ζωής
Οι καλικάντζαροι, σύμφωνα με την παλιά παράδοση, όλο τον χρόνο πριονίζουν το δέντρο της ζωής που στηρίζει τη γη και την παραμονή των Χριστουγέννων, από φόβο πως αυτή θα γκρεμιστεί και θα τους πλακώσει, ανεβαίνουν, αφήνοντας το δέντρο της ζωής να αναβλαστήσει. Οι καλικάντζαροι είναι οι κυρίαρχοι της νύχτας και δημιουργούν συνεχώς προβλήματα στους ανθρώπους.
Στη Σκιάθο, σύμφωνα με την παράδοση, οι καλικάντζαροι προετοιμάζονται ήδη από την 1η Δεκεμβρίου να κάνουν «απόβαση» στο νησί την παραμονή των Χριστουγέννων και να αρχίσουν να κυκλοφορούν στα σκοτεινά και στενά σοκάκια της Χώρας, τρομοκρατώντας τους κατοίκους. Ο φόβος για τους καλικάντζαρους έκανε τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν διάφορα μέσα για να τους κρατήσουν μακριά από τα σπίτια, με κυριότερο αυτό της φωτιάς.
Την παραμονή των Χριστουγέννων κάθε νοικοκύρης έφερνε στο σπίτι του ένα χοντρό ξύλο από δέντρο ακανθωτό (πχ. αγριοαχλαδιά, αγριοκερασιά κ.ά.) γιατί, κατά τη λαϊκή αντίληψη, τα ακανθωτά δέντρα απομακρύνουν τα κακά πνεύματα και τα δαιμόνια. Το βράδυ της παραμονής και αφού είχε συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια γύρω από το τζάκι, αναβόταν το κούτσουρο, αυτό που λέγεται Χριστόξυλο ή Δωδεκαμερίτης. Από εκείνη τη στιγμή και έως τα Άγια Θεοφάνια, η φωτιά στο τζάκι έκαιγε νυχθημερόν. Οι Καραγκούνηδες στον κάμπο της Καρδίτσας έριχναν στη φωτιά αλάτι και θυμίαμα σε όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου για να απομακρύνουν τους καλικάντζαρους. Μια παραλλαγή του Χριστόξυλου είναι το πάντρεμα της φωτιάς. Στα Άγραφα, την παραμονή των Χριστουγέννων παντρεύουν τη φωτιά τους: Βάζουν ξύλο από αγριοκερασιά για στοίχειωμα της νοικοκυράς και από κέδρο για στοίχειωμα του νοικοκύρη. Και τα βάζουν «σταυρωμένα» και χλωρά στη φωτιά για να καούν.
Οι Καραγκούνηδες σε κάποια θεσσαλικά χωριά την παραμονή των Χριστουγέννων ανάβουν στο τζάκι έναν κορμό που τον αφήνουν μετά να σβήσει. Τον ίδιο κορμό ανάβουν και πάλι την Πρωτοχρονιά και τότε τον αφήνουν να καεί ολόκληρος. Οι Καραγκούνηδες λένε ότι τα Χριστούγεννα γιορτάζουν τους αρραβώνες της φωτιάς και την Πρωτοχρονιά το πάντρεμα της φωτιάς.
Στον Αμπελώνα Λάρισας, την παραμονή το βράδυ διατηρούν τη φωτιά της εστίας αναμμένη για να πάρει ο Ιωσήφ κάρβουνα στην κάπα του, που όμως δεν καιγόταν, σύμφωνα με την παράδοση. Τη στάχτη από το τζάκι που καίει κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου τη συγκεντρώνουν και με αυτή «ραντίζουν» περιμετρικά το σπίτι, δημιουργώντας έναν προστατευτικό κύκλο γύρω από αυτό για να φύγουν τα καλικατζάρια και τα μυρμήγκια.
Γουρουνοχαρά – Χοιροσφάγια
Μια χαρακτηριστική εκδήλωση των Χριστουγέννων είναι και τα χοιροσφάγια. Η εκτροφή του χοίρου ήταν απαραίτητη για κάθε αγροτικό σπίτι, καθώς εξασφάλιζε στην οικογένεια τη λίπα, το κρέας, τις τσιγαρίδες, τα λουκάνικα, ενώ από αυτό έφτιαχναν και τα γουρνοτσάρουχα. Για τη σφαγή, ακολουθούνταν ιδιαίτερη εθιμοτυπία. Οικογένειες, συνήθως συγγενικές, καθόριζαν με τη σειρά ποια ημέρα θα έσφαζε το γουρούνι της. Επειδή, όμως, η εργασία είχε ως επακόλουθο το γλέντι και τη χαρά, γι’ αυτό και η ημέρα αυτή καθιερώθηκε ως «γουρουνοχαρά ή γρουνουχαρά». Σήμερα, το έθιμο τηρείται σε πολλά χωριά της Θεσσαλίας, όπως στον Πυργετό του Δήμου Τεμπών, που γίνεται από την παραμονή έως την τρίτη ημέρα των Χριστουγέννων. Οι Καραγκούνηδες κάνουν τη γουρουνοχαρά τη δεύτερη ή τρίτη ημέρα των Χριστουγέννων. Στην περιοχή της Καρδίτσας και των Τρικάλων, η γουρουνοχαρά είναι από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα, ενώ στο Λιόπρασο Τρικάλων την κάνουν μια εβδομάδα περίπου πριν από τα Χριστούγεννα. Οι Βλάχοι του Ασπροποτάμου κάνουν τη γουρουνοσφαγή στις 23 και 24 Δεκεμβρίου.
Στη Λάρισα, η γουρουνοχαρά γιορτάζεται στην πλατεία της συνοικίας Φιλιππούπολης, καθώς πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό έθιμο των κατοίκων της συνοικίας που είναι πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία (Φιλιππούπολη, Καβακλί). Η πληθυσμιακή αυτή ομάδα ακολουθούσε με μικρές παραλλαγές όλη την εθιμοτυπία της σφαγής του γουρουνιού, στις 22-23 Δεκέμβρη, με επιπλέον το εξής περίεργο έθιμο: Στην πλάτη του καλοπλυμένου, μετά το καψάλισμα, ζώου κάθονταν τα μικρά παιδιά «για να ανδρώσουν και να σταματήσουν να κατουρούν στον ύπνο τους».
Κάλαντα Χριστουγέννων
Προάγγελος των Χριστουγέννων είναι οι ομάδες των παιδιών ή ενηλίκων που τραγουδούν τα κάλαντα. Στη Θεσσαλία, τα γνωστά κόλιντα είναι εθιμικά τραγούδια που τραγουδιούνται από μικρά παιδιά και από άνδρες συνήθως την παραμονή των Χριστουγέννων.
Ουσιαστικά, αποτελούν τραγούδια ευχετικά με επαίνους για τον νοικοκύρη και την οικογένεια. Οι καλαντιστές πηγαίνουν από πόρτα σε πόρτα μόνοι τους ή σε ομάδες με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων ή σιδερένιου τριγώνου.
Χριστουγεννιάτικο δέντρο
Στην ελληνική παράδοση, το σπίτι στολίζεται με κλώνους από μυρτόδεντρο και άλλες πρασινάδες, καθώς τα πράσινα κλαδιά αντικαθιστούν μέσα στον χειμώνα την έλλειψη βλάστησης και ανθοφορίας. Η λαχτάρα για το πράσινο, το θαλερό, το ζωντανό μέσα στη νεκρωμένη φύση του χειμώνα αντανακλάται στο χριστουγεννιάτικο μυρτόδεντρο, τη λεμονιά, την κουμαριά, τον σκίνο και κάθε αειθαλές δέντρο που στολίζεται με καρπούς.
Χριστόψωμο
Τα Χριστούγεννα κάθε νοικοκυρά με ιδιαίτερη φροντίδα παρασκευάζει το χριστόψωμο σε στρόγγυλο σχήμα και το διακοσμεί με έναν σταυρό από ζυμάρι πάνω. Στη Θεσσαλία, η νοικοκυρά κάνει το χριστόψωμο από λεπτοκοσκινισμένο αλεύρι, με γλυκάνισο, ζάχαρη και, εκτός από τον σταυρό, το «κεντάει» με καρύδια, αμύγδαλα, σουσάμι και κουκουνάρι που συμβολίζουν την πλούσια καρποφορία, τη γονιμότητα, την αφθονία, την καλή τύχη και την ένωση του ζευγαριού (καρύδι).
Πέρα από αυτά, το χριστόψωμο έχει ειδικά σχήματα και στολίδια από ζυμάρι με συμβολική σημασία ανάλογα με την ασχολία του νοικοκύρη. Το χριστόψωμο των Σαρακατσάνων, που ήταν μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι, φέρει πάνω του ολόκληρη στάνη.
Στη Θεσσαλία, τα Χριστούγεννα, μαγείρευαν σαρμάδες με λάχανο και κρέας χοιρινό, τηγανιά ή συνοδευμένο με σέλινο και πράσο, ενώ σε άλλες περιοχές έσφαζαν κότα
και έφτιαχναν σούπα.
Πρωτοχρονιά
Την Πρωτοχρονιά είναι κυρίαρχη η αντίληψη της νουμηνίας, ότι δηλαδή καθετί που γίνεται στην αρχή μιας περιόδου γίνεται σε όλη τη διάρκειά της. Στην περιοχή Αργιθέας των θεσσαλικών Αγράφων εξετάζουν τον καλό ή άσχημο καιρό της Πρωτοχρονιάς, καθώς πίστευαν πως ο καιρός αυτός θα επικρατούσε για τις επόμενες 40 μέρες.
Στα Κανάλια της Καρδίτσας, προσέχουν να μην κλάψουν, να μη θυμώσουν, να μη μαλώσουν, γιατί αυτό θα συμβαίνει όλη τη χρονιά. Επίσης, δεν δανείζουν την ημέρα αυτή αντικείμενα του σπιτιού, γιατί είναι σαν να διώχνουν το γούρι από το σπίτι τους και θα τους συμβαίνει όλο τον χρόνο.
Κέρασμα της βρύσης – Αμίλητο νερό
Στην περιοχή της Θεσσαλίας, οι Καραγκούνες κυρίως πήγαιναν στη βρύση και την άλειφαν με λίπα, έριχναν νομίσματα, καλαμπόκι και στάρι και εύχονταν: «Όπως τρέχει το νερό, έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι, έτσι να τρέχει και το βιος».
Βασιλόπιτα
Η βασιλόπιτα στη Θεσσαλία είναι τυρόπιτα ή κρεατόπιτα με φύλλα, ενώ για τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία γλύκισμα ή γλυκό ψωμί ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά. Οι Σαρακατσάνοι, σε κάποιες περιπτώσεις έφτιαχναν την πίτα το πρωί της παραμονής ανακατεύοντας μέσα στο ζυμάρι γάλα, βούτυρο και μέλι ή ζάχαρη για να πάει καλά η χρονιά.
Στη Θεσσαλία, η βασιλόπιτα με το φύλλο αποτελούσε το κυρίως φαγητό της οικογένειας στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι. Μέσα στη βασιλόπιτα έβαζαν ένα κέρμα και άλλα «σημάδια», όπως κλήμα, τριφύλλι, καλαμπόκι, σιτάρι, φασόλι και άχυρο, σύμβολα της κύριας ασχολίας των μελών της οικογένειας.
Το νόμισμα αυτό που βρίσκεται από τον τυχερό εκτός από τη μαντική σκοπιμότητά του έχει και μαγική, ακόμη και θρησκευτική. Το ασημένιο ή χρυσό και γενικά στιλπνό χρώμα του είναι αντιβασκάνιο. Η δύναμή του από το ψωμί, που μαζί του ζυμώθηκε και ψήθηκε, είναι γονιμική για τα κτήματα του σπιτιού. Ο σταυρός του, αν είναι κωνσταντινάτο, είναι θεϊκή προστασία, γι’ αυτό και το φυλάνε κοντά στις εικόνες. Το πιο σπουδαίο είναι πως φέρνει καλή τύχη σε όποιον το κερδίζει και το έχει πάνω του.
Παρόμοιο ρόλο έχουν και τα γεωργικά και ποιμενικά σύμβολα που βάζουν μέσα στην πίτα, αλλά και όλη η πίτα που φέρνει ευλογία και καλοτυχία. Με τα κομμάτια που ονοματίζονται για τον Χριστό, την Παναγία και τον Άγιο Βασίλη, η πίτα θεωρείται αγιασμένη. Από τη βασιλόπιτα ταΐζουν τα ζώα τους για να είναι γερά και αποδοτικά, ενώ οι γεωργοί τη ρίχνουν στα χωράφια τους για να καρπίσουν. Σε κάποιες περιοχές οι ανύπαντρες γυναίκες βάζουν κάτω από το μαξιλάρι τους κομμάτι από τη βασιλόπιτα για να ονειρευτούν τον γαμπρό.
Ρουγκατσάρια
Ένα σημαντικό έθιμο της Πρωτοχρονιάς ήταν τα ρουγκατσάρια (στα θεσσαλικά λιουγκατσάρια), που γύριζαν από σπίτι σε σπίτι και από χωριό σε χωριό χορεύοντας και τραγουδώντας τον Αϊ-Βασίλη και άλλα ευχετικά και επαινετικά τραγούδια. Με τα ρουγκατσάρια δεν γινόταν, παρά μια αναπαράσταση και ένας συμβολισμός του θανάτου και της ζωής, της Ανάστασης και του ξυπνήματος της φύσης από τη χειμωνιάτικη νάρκη, το διώξιμο του παλιού από τον καινούργιο χρόνο.
Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
Ο καλαντάρης στον παραδοσιακό πολιτισμό έπρεπε να είχε έμφυτο το στοιχείο του αυθορμητισμού, του αυτοσχεδιασμού, της τυχοπλοκίας και της μουσικότητας. Αυτά τον καθιστούσαν ξεχωριστό απέναντι στους άλλους, αλλά και επιθυμητό, ώστε να ανοίξει κανείς το σπίτι του και να ακούσει τα κάλαντα. Στην πατρίδα μας, τα κάλαντα, τα τραγούδια του «αγερμού» άνθησαν την ίδια εποχή, που άρχισε να ανθεί και το δημοτικό τραγούδι.
Στην Κρανιά Ελασσόνας, τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα τα τραγουδούσαν τα μπαμπαλιούρια χορεύοντας, ενώ στη συνέχεια ο χορός διαλυόταν και ανά ομάδες πήγαιναν τιμητικά πρώτα στον παπά τραγουδώντας ειδικά κάλαντα και μετά σε σπίτια με παραλλαγές στα κάλαντα για τον ευκατάστατο, την αρραβωνιασμένη, το νιόπαντρο ζευγάρι κ.ο.κ.
Οι πρόσφυγες της Ανατολικής Ρωμυλίας ονομάζουν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς Σούρβα. Στο Λιβάδι Ελασσόνας, την παραμονή, τα παιδιά τραγουδούσαν τα αγιοβασιλιάτικα κάλαντα, φωνάζοντας «Σούρβασο». Στη Ραψάνη, τα αγόρια έβγαιναν για τα λεγόμενα «Σούρβα» την προπαραμονή του νέου έτους και τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι: «Σούρβα-σούρβα και Αϊ-Βασίλης, θειά δω(ς) μ’πεσκέσια!».
Στον Αμπελώνα Λάρισας, τα αγόρια ζώνονταν με βαριά κουδούνια, φοβερίζοντας τα μικρά παιδιά, ενώ οι νοικοκυρές καλούσαν τα παιδιά για ποδαρικό. Το πρώτο που πήγαινε το έβαζαν να καθίσει κάτω για να κλωσήσουν οι κότες τους και να κάνουν πουλάκια. Ακόμη, το έβαζαν να σκαλίσει τη φωτιά και να πει «Εδώ γαμπρούς, εδώ πλούτος, εδώ λεφτά, εδώ αρνάκια».
Η βασιλόπιτα στη Θεσσαλία είναι τυρόπιτα ή κρεατόπιτα με φύλλα, ενώ για τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία γλύκισμα ή γλυκό ψωμί ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά.
Χριστουγεννιάτικο γαστρονομικό ταξίδι στις παραδοσιακές γεύσεις του Πόντου στην Ελασσόνα
Ένα εορταστικό γαστρονομικό ταξίδι, στο οποίο κάθε σύλλογος μαγείρεψε και προσέφερε παραδοσιακά εδέσματα με την ξεχωριστή πινελιά του, έλαβε χώρα στην κεντρική πλατεία της Ελασσόνας, στο πλαίσιο εκδήλωσης με τίτλο «Χριστουγεννιάτικες γεύσεις».
Η Ένωση Ποντίων Ελασσόνας ταξίδεψε τους παρευρισκομένους στις γεύσεις του Πόντου με τα παραδοσιακά εδέσματα, όπως την παραδοσιακή πίτα περέκ. Το Δίκτυο Καλλιτεχνών και Επιστημόνων για την ανάδειξη της επαρχίας Ελασσόνας ετοίμασε παραδοσιακά χριστόψωμα μαζί με τα παιδιά, τα οποία στολίζει η κάθε οικογένεια στο τραπέζι της, με πλουμίδια και ανάλογα με το επάγγελμα με το οποίο βιοπορίζονται, συνδυάζοντας δημιουργικότητα και παράδοση.
Ο Σύλλογος Μικρασιατών, τέλος, παρουσίασε αυθεντικά αλμυρά και γλυκά μικρασιάτικα εδέσματα, όπως τα αετουδάκια (παραδοσιακά μπισκότα), τα οποία ο μεγαλύτερος της οικογένειας μοιράζει στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι στους νεότερους ευχόμενος τα καλύτερα, αλλά και σπιτικά παραδοσιακά λικέρ, προσφέροντας μια γεύση από τη Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης, χριστουγεννιάτικες, παραδοσιακές μελωδίες και κάλαντα δημιούργησαν μια εορταστική ατμόσφαιρα, προσφέροντας στον κόσμο που αγκάλιασε την εκδήλωση ζωντάνια και κέφι.
Πηγή: www.ypaithros.gr